TERUGBLIK MH17: Was de video met de Buk-Telar gemanipuleerd?
Is het lanceersysteem Buk-Telar op de foto’s en video’s dezelfde als die het Openbaar Ministerie (OM) op het oog heeft? Zijn er in de beelden van het konvooi met militaire voertuigen sporen van manipulatie te vinden? Beelddeskundigen van het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) gingen een jaar na de ramp met vlucht MH17 aan de slag met deze complexe onderzoeksvragen. Het strafrechtelijk onderzoek naar de ramp is uniek in zijn soort én omvang. De beelddeskundigen deden vernieuwend onderzoek onder hoge tijdsdruk. “Dit is een zaak met enorme impact en relevantie. We wilden ons onderzoek tot in de perfectie doen, die druk voelden we wel.”
Na de ramp met vlucht MH17 op 17 juli 2014, was ons land ondergedompeld in diepe rouw. Tegelijkertijd zijn er te midden van die rouw en hectiek onder andere door NFI bergen werk verzet: om de 298 slachtoffers in Nederland te krijgen, te identificeren en kort daarna voor het strafrechtelijk onderzoek. Nu, jaren later, is er een uitspraak in de zaak en blikken we terug met collega’s van verschillende teams.
Na de ramp doken al snel allerlei beelden op, onder meer van het konvooi met legervoertuigen. Op vier foto’s en twee video’s, gemaakt door getuigen, is een specifiek Telar-voertuig te zien met daarop een Buk-lanceersysteem. Mogelijk zou dat systeem betrokken zijn bij het neerhalen van vlucht MH17. Al snel kregen de beelddeskundigen van het NFI daar vragen over. Is de Buk-Telar in het konvooi op de beelden nu dezelfde als het voertuig dat het OM op het oog heeft? En daarna: zijn er aanwijzingen dat die specifieke Buk-Telar erin geplakt kan zijn en dat er met de beelden is geknoeid?
Bijzondere zaak
De beelden zijn relevant voor het OM, omdat ze konden bijdragen aan het reconstrueren van de route van de Buk-raket die ze in het vizier hadden. “Van dit type lanceersysteem zijn er veel. Belangrijk was dus om erachter te komen of het in de beelden om dezelfde Buk gaat. Daarom hebben we die onderling vergeleken”, vertelt een beelddeskundige.
“Deze zaak was even bijzonder als intens om bij betrokken te zijn”, zegt zijn collega. “Het ging echt ergens over, daar waren we ons steeds van bewust.” Hij laat diverse foto’s zien van militaire voertuigen met een Buk-raket erop. De vraag of de specifieke Buk die het OM op het oog had ook bij het konvooi reed, is een lastige. Ze lijken allemaal erg op elkaar. “We hebben ons daarom eerst verdiept in het systeem van de Buk-Telar en hoe deze in elkaar zit. Vervolgens hebben we gezocht naar unieke kenmerken van het voertuig”, legt hij uit.
Slijtages en deuken
De deskundigen hebben een lijst met kenmerken opgesteld die geschikt zijn voor vergelijking. De Buk-Telars hebben veel dezelfde kenmerken. Daarom focusten ze zich vooral op onderdelen met onderscheidende afwijkingen zoals slijtages, deuken en markeringen. Drie paar ogen bekeken de beelden eerst onafhankelijk. Daarna bespraken de beelddeskundigen hun bevindingen, om die vervolgens te combineren. “Een complexe zoektocht naar verschillen en overeenkomsten”, stelt een van de mannen. “We kwamen op achttien kenmerken, waaronder afdekplaten, beugels en nummers.”
Daarna zijn de NFI’ers voor hun onderzoek naar een kenner van militaire voertuigen bij Defensie gegaan om te onderzoeken hoe constant die kenmerken zijn. “Wij hebben daar als beeldonderzoekers natuurlijk geen kaas van gegeten. Van de kenner wilden we weten hoe veranderlijk de kenmerken zijn die we hadden geselecteerd en dus hoe waardevol de verschillende kenmerken zijn. Zie je bijvoorbeeld deukjes vaker op bepaalde plekken omdat je daar altijd met een deur tegenaan slaat? Dat maakt een eventuele overeenkomstige deuk al minder bijzonder.”
Zo zijn de deskundigen systematisch de kenmerken langsgegaan en hebben ze bekeken wat de waarde daarvan is. Héél goed kijken, dat is de sleutel tot succes. “Onze bevindingen gaven bij een aantal beelden meer steun aan de hypothese dat deze dezelfde Telars laten zien, dan dat deze verschillende Telars tonen. In andere beelden zaten helaas onvoldoende vergelijkbare kenmerken om er iets zinnigs over te kunnen zeggen.”
Aanwijzingen van manipulatie?
Maar daarmee was de kous nog niet af. Er kwam een belangrijke vervolgvraag voor de deskundigen: zijn er visuele aanwijzingen voor manipulatie van de beelden? Een vraag die doorgaans weinig voorkomt bij het NFI. “Beeldmanipulatie speelt hier veel minder dan in sommige andere landen. We moesten ons daarom goed in deze vraag verdiepen”, zegt de deskundige. Opnieuw hebben verschillende paren ogen de foto’s en video’s van het konvooi onafhankelijk bekeken; ze vonden geen aanwijzingen voor manipulatie.
Knip- en plakwerk
De manipulatievraag speelde echter vooral een prominente rol in een YouTube-video, die naast het eerder onderzochte materiaal ook andere beelden bevatte. Het gaat om een video van een persconferentie van het Russische ministerie van Defensie. In de video claimt het ministerie dat het beeldmateriaal van het konvooi met de Buk-raket gemanipuleerd zou zijn. Knip- en plakwerk dus. De Russen leggen haarfijn uit wat er allemaal niet klopt, inclusief grafische ondersteuning. De deskundigen van het NFI is daarop gevraagd of die claims valide zijn.
Ze hebben de beelden minutieus bekeken, op zoek naar afwijkingen zoals lichtval, schaduw en reflectie. Een van hen speelt een stukje van de gewraakte video af. Daarin zie je het militaire voertuig op de weg rijden. De claim van de Russen: als je parallelle, horizontale lijnen doortrekt, zouden die op hetzelfde verdwijnpunt samen moeten komen. Maar als je de lijnen van de weg en de zijkanten van de Buk-Telar in dit beeld doortrekt, komen die op een ander punt uit. Hun conclusie: de beelden zijn gemanipuleerd.
“De vraag die wij kregen van het OM is: klopt de theorie en is het toepasbaar op dit beeld?”, vertelt de deskundige. “Op zich klopt de theorie, maar die gaat alleen op bij perfect parallelle lijnen. Als je de evenwijdige lijnen doortrekt, komen die inderdaad op hetzelfde punt uit. Maar stel dat het rijdende voertuig een beetje scheef op de weg staat of de Buk scheef op de lader staat, dan gaat het al niet meer op. Dan lopen de lijnen niet meer parallel.” En dan is er nog het punt van vertekening door lensvervorming of snelle bewegingen van de camera. “Hoewel het dus als een aannemelijke theorie klinkt, was het eenvoudig aan te tonen dat deze volstrekt onbruikbaar is bij deze beelden”, aldus de beelddeskundige.
Afgesneden motorkap
Terug naar de betwiste beelden in de Russische YouTube-video. Het NFI beschikte ook over de originele beelden. Meteen valt op dat die van beduidend betere kwaliteit zijn. Ook is van sommige beelden een stuk afgeknipt in de YouTube-video, waardoor je de motorkap van de auto met daarin de camera niet meer ziet. “Als je goed naar het origineel kijkt, zie je in die motorkap de weerspiegeling van de witte vrachtwagen die er volgens de Russen ingeplakt zou zijn. En die weerspiegeling ondersteunt nou juist de hypothese dat de vrachtwagen er daadwerkelijk reed op het moment van de opname. Want het op overtuigende wijze inplakken van een vrachtwagen, waarbij óók de reflecties consistent zijn met die van het andere verkeer, is echt heel lastig.”
Zo zijn er vele voorbeelden waarmee ze de manipulatieclaim van de Russen konden weerleggen. De deskundigen hebben belangrijke lessen uit dit onderzoek gehaald die van waarde zijn voor de toekomst. “We zijn in deze zaak enorm de diepte ingegaan. Dat leverde mooie resultaten op voor de zaak, maar zeker ook voor volgende onderzoeken. Het was een tijdrovende klus. Maar de conclusie dat we in de beelden geen sporen van manipulatie hebben gevonden, is met grote zorgvuldigheid tot stand gekomen. Het was erg bijzonder om ons steentje bij te dragen aan deze grote zaak”, besluiten de deskundigen.